İzmir’in Urla ilçesindeki Klazomenai Antik Kenti’nde İzmir Müzesi tarafından gerçekleştirilen hafriyat çalışmalarında iş makinesi kullanıldığı geçen hafta medyanın gündemindeydi.
Söz konusu haber okunduğunda hafriyat çalışmalarının yeni yapıldığı, hafriyat alanının tamamının iş makineleri ile kazıldığı, bu yüzden bütün kültür katmanlarının tahrip edildiği ve müze uzmanlarının da buna göz yumduğu üzere bir tablo ortaya çıkıyordu. Haberi okuyan için “Hemen bir kamuoyu oluştursak bu katliama son verebiliriz” hissi uyanıyordu. Pekala durum sahiden bu türlü miydi?
KAZI ÇALIŞMALARI YENİ DEĞİL
Öncelikle söylemek gerekir ki, İzmir Müze Müdürlüğü başkanlığında 2020 yılında sondaj hafriyatı olarak başlayan, buluntuların ortaya çıkması ile kurtarma kazısına evrilen çalışmalar neredeyse 2 yıl evvel tamamlanmıştı. Kelam konusu haberde görüşlerine başvurulan emekli öğretim üyesi Prof. Dr. Armağan Erkanal’ın ise birçoklarını kendisinin yetiştirdiği müze çalışanlarından ya da Klazomenai Hafriyat Başkanlığı’ndan çalışmalar hakkında bilgi istemeden ya da araziyi yerinde görmeden yaklaşık 2 yıl evvel çekilen fotoğraflar üzerinden beyanatta bulunduğu anlaşılıyordu. DHA’da yer alan haberde Erkanal, alanda “iş makinesi ile hafriyat yapılmasını” eleştirerek olayı şöyle söylüyordu: “Klazomenai’de birinci vahşet değil bu. Burada bir vahşetle karşı karşıyayız. Fotoğraflarda bir nekropol alanının tahrip edildiği görülüyor. Alanın kültür toprağı olduğunu gösteren emareler var. Kültürel birikimlerin çıkma mümkünlüğü yüksek, bu yüzden kesinlikle kazma kürek kullanarak derinleşilmesi gerekir. Bir alanda bu kadar şey çıktığı vakit bu inşaatın durdurulması gerekir. Değil dozer sokmak, etrafındaki boş alanların da müdafaaya alınması gerekir.”
Nekropol alanında açığa çıkarılan çömlek mezarlar.
KAZI LİDERİ: YANLIŞ BİR UYGULAMA YOK
Klazomenai Hafriyat Lideri Prof. Dr. Yaşar Ersoy ise bu haberler üzerine hususla ilgili bir açıklama yaptı. Ersoy, antik kentteki çalışmalarda bir tahribat olmuş lakin hafriyat başkanlığı sessiz kalmış üzere bir algı oluşturulduğunu, bunun ilgili kurtarma hafriyatını titizlikle yürüten İzmir Müze Müdürlüğü’ne ve süreci gözleyen hafriyat başkanlığına büyük haksızlık olduğunu belirtti. Alandaki hafriyatlar sonucunda elde edilen bulgular hakkında da bilgi veren Ersoy, habere husus olan parsele dönük çalışmalarda bilimsel manada etik dışı ve yanlış rastgele bir uygulama olmadığını söyledi.
Son olarak, DHA’da yayınlanan “Fotoğraflar palavra söylemez” başlıklı köşe yazısı ile Ömer Erbil, fotoğrafta başında arkeologlar durduğu halde iş makineleri ile alanı kazdırdıklarının açıkça görüldüğünü belirterek, arkeologları definecilerle kıyasladı.
Basında ve toplumsal medyada vakit zaman müzeler ve müzecilerle ilgili bu tip haber ve yorumlar yapıldığına şahit oluyoruz. Müzeciler hırsızlıkla, yaptıkları hafriyatlarda yapıtları tahrip etmekle suçlanıyor. Bu son örnekte de husus ısrarla ‘iş makinesi ile tahribat” düzleminde tutulmaya çalışıldı. Hafriyat liderinin üstte aktardığımız açıklaması ise çok dikkate alınmadı. Meğer bütün arkeologlar şunu bilir: Bir hafriyatta iş makinesi kullanılması ile iş makinesi ile hafriyat yapılması tıpkı şey değildir! Kaldı ki hafriyat alanlarında iş makinesi görmek de işin tabiatına uygundur. İş makineleri hafriyatlarda biriken toprağın taşınması hedefiyle, bilhassa büyük hafriyat alanlarında sıklıkla kullanılır. Zira hafriyatlarda alanda biriken toprağın elenerek arındırılmasının akabinde bu toprağın nakli fakat iş makineleri ile sağlanabilir. DHA’nın 13 Mayıs 2022 tarihli haberinde kullanılan fotoğrafa da dikkatle bakılırsa tez edildiği üzere mezarlar kepçeyle kazılmıyor, çukura indirilen kepçeye çalışanlar kürekle toprak dolduruyor. Bu usulün kullanılmasının nedeni hem vakitten hem emekten tasarruf sağlamaktır. Yoksa hiçbir arkeolog, sorumluluğuna verilmiş alanda bilimsel ve mesleksel geleceğini hiçe sayarak iş makinesi ile hafriyat yapmaz. Göz nazaran göre mezarlara ziyan vermez!
Peki, bundan iki yıl evvel tamamlanan bir hafriyat neden artık gündeme geldi? Kelam konusu fotoğraflar nasıl elde edildi? Emekli öğretim üyesi Prof. Dr. Armağan Erkanal kelam konusu haberde birçok kurum ve kişiyi zan altında bırakan değerlendirmeleri hangi datalar üzerinden yaptı?
Hafriyat sonrası meydana gelen yağışlarla nekropol alanının suyla dolmuş hali. PROF. ERKANAL: GİDİP GÖZÜMLE GÖRMEDİM, DİKKATSİZ KONUŞTUM
Telefonla ulaşarak bilgisine başvurduğumuz Prof. Dr. Armağan Erkanal, Ekinoks Etraf ve Kültür Derneği Lideri Başak Yasemin Arel tarafından kendisine sunulan dokümanlar üzerinden konuştuğunu tabir etti. Arel’in mevzuyu CİMER’e şikâyet ettiğini ve artık de İzmir Müze Müdürü Hünkâr Keser’le ilgili kimi bilgiler (!) istediklerini de söyleyerek şunları anlattı: “Toprağı atmak için gelmiyor bu kepçe. Kepçeyle burayı kazabilirsiniz diye getiriyorlar. Yaşar beyin verdiği raporlar var. Lakin ben de bilmiyorum, bana da anlattılar aslında. Gidip gözümle de görmedim. Dikkatsiz konuştum…. Palavra yanlış haberi çıkaranlar beni kullandılar aslında. Ben de farkındayım fakat varsın kullansınlar. Boş ver biraz çalkalansın ortalık!… Benim konuşmadığım kimi şeyleri de yazdıklarının farkındayım. Benim evvel metni okumam lazım, bana göstermeden yazdılar bu yazıyı. Kimi şeyleri söyledim, onları yazmış olabilirler. Ancak yaptıkları röportajda söylemediğim ayrıyeten anlattığım şeyleri de yazmışlar, yazmayın dediklerimi de yazmışlar. Siz evvel bu mevzuyu yeterlice bir araştırın, ben fazla da bulaşmak istemiyorum bu konulara… Ellerinde bir sürü fotoğraf ve evrak var. Ben de bana gösterdikleri dokümanların üzerinden konuştum. Fotoğrafta kültür katmanında kepçe çalışıyor.”
‘HAYRET VE ŞAŞKINLIK İÇİNDE İZLİYORUZ’
Bu hafriyatın tez edildiği üzere bir “kaçak kazı” olmadığı anlaşıldığına nazaran iş makineleri ile küçük çömleklere, testilere, iskeletlere ziyan vermeden hafriyat yapılması mümkün mü? İş makineleri tez edildiği üzere, atık toprağın alınması dışında bir faaliyette bulunup kültür varlıklarına ziyan verdi mi? Mevzuyu merak ettik ve araştırdık. Gündeme oturan kurtarma hafriyatında misyon almış arkeologlarla konuşup olayı bir de onlardan dinledik.
İzmir Müzesi’nin farklı sondaj ve kurtarma kazılarında vazife alan bir arkeolog, ‘kazı çalışmalarında iş makinesi kullanıldığı’, ‘iş makineleri ile kazılarak açığa çıkarılan nekropol alanının tahrip edildiği’, ‘mezarların iş makinelerinin yükü nedeni ile ziyan gördüğü’ üzere argümanları hayret ve şaşkınlık içinde izlediklerini söyledi. Uzman arkeolog, “Konu hakkında hiçbir bilgi sahibi olmayan kimi gazeteci ve akademisyenlerin kelam konusu tezleri yanlışsız kabul ederek buna taban teşkil eden hava fotoğrafları üzerinden yorumlarda bulunmaları, problemin gerçekte sistemli ve organize bir karalama kampanyası olduğunu göstermektedir” dedi. Kelamı kendisine bırakalım…
Hafriyat yapılan arsa ve gömüler. ‘DENEYİMLİ BİR ARKEOLOG BİLE YALNIZCA FOTOĞRAFA BAKIP KARAR VEREMEZ’
“İzmir Müzesi tarafından gerçekleştirilen kurtarma kazısına ait yasa dışı yollarla elde edildiği açık olan fotoğrafları temin eden bu makûs niyetli bireylerin amacında İzmir Müze Müdürlüğü’nün bulunduğu açıkça anlaşılıyor. Hafriyat başkanlığının kurtarma kazısına ait vermiş olduğu bilgileri yok sayıp ‘fotoğraf mı, hafriyat lideri mı palavra söylüyor’ diye başlık atan Ömer Erbil’in de taraflı olduğu, varlığını, sayısını ve cinslerini yanlışsız kabul ettiği çömlek, amphora, kremasyon üzere mezarların ekskavatör marifetiyle açığa çıkarıldığı üzere akıl dışı bir sav öne sürmesinden anlaşılıyor. Erbil’in haberinde yer alan fotoğraflarda, arkeolojik sit alanında kalıntıların bulunduğu alana güya birinci kere bir iş makinesi girmiş üzere bir algı oluşturulması, arama motorunda yüzlerce örneği fotoğraf olarak bulunabilecek bu durumun ‘saptırılması’ teşebbüsüdür. İş makinesinin oluşturduğu baskı ile birtakım mezarların ziyan gördüğü, açma kenarlarında kepçenin bıraktığı izlerin bulunduğu, mezarların etrafının iş makineleri ile kazıldığı üzere yorumlar, değil ‘sadece kültürel mirasa meraklı’ bir gazetecinin, bu mevzularda tecrübeli bir arkeoloğun bile yalnızca fotoğrafa bakarak kesin karar verebileceği durumlar değildir.
‘ARAZİDEKİ TÜM TESPİTLER RAPORLARDA YAZILI’
Medyaya bahis olan bu parselde, 2014 yılındaki sahibinin hafriyat talebi üzerine beş sondaj çukuru açılmış, iki sondajda arkeolojik bulguya ulaşılması nedeniyle arazi sahibi hafriyattan vazgeçmiştir. 2020 yılına gelindiğinde, parselin yeni sahibinin talebi üzerine sondaj çalışmasına tekrar başlanmıştır. Bununla birlikte alandaki çalışma, kurtarma kazısına dönüştükten sonra yapılan hafriyat sırasında, 2014 yılında açılan beş sondaj çukurunun yanı sıra ayrıyeten üç tahrip alanı tespit edildi. Öncelikle tespit edilen bu tahribat alanları detaylı olarak belgelendi ve pafta üzerinde işaretlendi. Bu tahribatların, 2014 yılında açılan sondaj çukurlarının taban düzeyinin bile altına inen derin tahribatlar olduğu tespit edildi. Tıpkı vakitte tahribat alanlarının, etrafta bulunan inşaat çalışmalarında ortaya çıkan moloz, hafriyat ve toprakla sonradan doldurulduğu anlaşıldı. Yani topraktaki bu tespitler arkeologların tüm raporlarında esasen ayrıntılı olarak yazılmıştı.
Hafriyat yapılan arsa ve gömüler. ‘BULUNTULARIN YERİNDE KORUNMALARI İMKANSIZ’
İzmir Müze Müdürlüğü tarafından 2020 yılı eylül ayında başlatılan hafriyat çalışmaları 2021 yılı şubat ayına kadar devam etti. Kelam konusu alanda gerçekleştirilen hafriyat çalışmaları sonucunda yaklaşık 100 mezar açığa çıkarıldı. Bu mezarlardan birden fazla kolay toprak gömülerdir. Kremasyon mezarlar ise yalın toprak yüzeyindeki karbonlu ve yanık kemikli bir düzlem ile kırık seramiklerden ibarettir. Mezarların buluntuları olan iskeletler, yanmış kemikler ve öteki pişmiş toprak tüm buluntuların yerinde korunmaları, arazinin hafriyat dönemi sonunda büsbütün taban suyu ile dolduğu da göz önüne alınırsa imkansızdır. Bu nedenle bir nekropol olmasına rağmen ilgili Bölge Müdafaa Şurası bu yerde yerinde korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı açığa çıkmadığına karar vererek yapılaşma talebini onayladı. Kaldı ki bu tip bir karar sanıldığı üzere yalnızca bu parsele özel değil, Türkiye’de tüm 3. Derece Sit alanlarında uygulanan bir prosedürdür.
Hafriyat alanında açığa çıkan mezarlar. ‘HAVA FOTOĞRAFLARI İLE BİR MİZANSEN KURGULANDI’
Buna rağmen mevzuyu manipüle etmek isteyenlerin haberde yasa dışı elde edilmiş olarak yayınlanan hava fotoğrafları ile bu mizanseni kurguladığı açıktır. Fotoğraflardaki sahne, kazılan alandan çıkan, elenmiş, içerisinde hiçbir kültür varlığı bulunmayan toprağın, hafriyat yapılacak alandan çıkarılmasından ibarettir. Alandaki arkeolojik bulgulara manzaradaki iş makinesinin durduğu yüzey düzeyinden yaklaşık iki metre derinlikte ulaşıldığı göz önüne alındığında bu uygulamanın kalıntılara ziyan verme mümkünlüğünün bulunmadığı aşikardır. Kaldı ki iş makinesi özel mülk içerisinde değil, parselin önündeki yol üzerinde durmaktadır. Sonuç olarak, iki yıldan uzun bir mühlet evvel gerçekleştirilip tamamlanmış bir kurtarma kazısına ait bu haberin, raporlarda arkeologların da açıkça belirttiği, geçmişte kim tarafından yapıldığı bilinmeyen bir tahrip olayını şuurlu bir formda yanlış yorumlayarak, ele geçirdiği hava fotoğrafları ile bu kurguyu yaptığı kamuoyu tarafından bilinmelidir.”